Dirk Leyman signaleert ‘verse leeswaren’: originele publicaties, opmerkelijke boeken en nieuwigheden, met ook aandacht voor literaire essayistiek, biografie, bibliofilie en drukwerk dat elders minder aan bod komt.
PROZA
De ‘mozi’ nieuw leven inblazen
Esther Kinsky’s ‘wandelproza’ wist in romans als Kreupelhout (2020) en Langs de rivier (2020) de meest delicate atmosferen op te roepen. Daarbij toonde ze zich in zekere mate schatplichtig aan W.G. Sebald. De boeken van de Duitse schrijfster (1956) bezorgen de landschaps- en wandelroman een haast filosofische dimensie. In Rombo (2022) voerde ze bijvoorbeeld een soort sporenonderzoek uit en onderzocht ze hoe de massieve aardbevingen van mei en september 1976 in het noordoosten van Italië het gebied voorgoed (her)tekenden.
In haar nieuwe boek Verder kijken troont de Duitse schrijfster ons mee naar het zuidoosten van Hongarije, naar een schamel leeggelopen stadje, door de oorspronkelijke bevolking de rug toegekeerd. Ooit was de mozi, Hongaars voor bioscoop, er het scharnierpunt van het sociale leven. Het gebouw staat er wel nog. De vertelster, bezeten door de cinema, probeert met de resterende inwoners de ‘mozi’ opnieuw te activeren. Maar zal dat lukken? Kinsky doorspekt haar boek met intrigerende zwart-witfoto’s.
Esther Kinsky, Verder kijken, Uitgeverij Pluim, vertaling Josephine Rijnaarts, 208 p., 24,99 euro.
John Fante’s klassieker eindelijk vertaald
De Italiaans-Amerikaanse auteur John Fante (1909-1983) wordt geregeld vergeten én dan weer plotsklaps herontdekt. Onstuimig verteltalent koppelt hij aan de komedies en drama’s van het wroetende dagelijkse bestaan. In het vertaalde Het volle leven (1950) volgen we de belevenissen van een immigrantenschrijver die de humeuren en temperamenten van zijn zwangere vrouw Joyce met lede ogen ondergaat, terwijl een termietenplaag hun keuken overspoelt. Het wringt met zijn alcoholische vader, een gepensioneerde metselaar, terwijl die nét in staat is het euvel op te lossen. Het volle leven is een humorvolle, wrange onvergetelijke all-time classic over familiebanden.
John Fante, Het volle leven, vertaling Dirk-Jan Arensman, Oevers, 224 p., 22 euro.
Thomas Bernhards nooit gedempte woede
Vier nagelaten verhalen, nooit eerder vertaald, zijn samengebracht in Goethe schterft – en wat een hoogkaraats gehalte hebben ze. Ze tonen Thomas Bernhard (1931-1989) in zijn nadagen, maar nog in ultima forma. Ironisch, overdrijvend, grappig maar genadeloos, alsof hij met het scherpst gewette scalpel schrijft, recapituleert hij nog eenmaal motieven die zijn hele oeuvre schragen. Fulmineren en foeteren als kunstvorm, met altijd weer die Oostenrijkse (zelf)haat: ‘Als een perverse woestenij en een vreselijke stompzinnigheid onderging ik mijn land.’ En: ‘Ik droomde met zo’n intensiteit van Oostenrijk, omdat ik daaruit gevlucht ben, van Oostenrijk als het lelijkste en belachelijkste land ter wereld.’
Thomas Bernhard, Goethe schterft, Uitgeverij IJzer, vertaling en aantekeningen Chris Bakker, 94 p., 19,50 euro.
MAANDEN-REEKS
Slotakkoord van Charlotte Van den Broeck
Charlotte Van den Broeck genoot de eer om het sluitstuk te mogen breien aan de Maanden-reeks van uitgeverij Das Mag, die een heel jaar lang Nederlandstalige schrijvers een novelle uit de pen deed schudden. In Augustus laat Van den Broeck twee mager geworden vrouwen een reepje strand op Corfu inpalmen, waar Odysseus aanspoelde na een schipbreuk. Hoogseizoen, mierenhoop, zeng-zeng-zeng en een zeurende hitte. Allerlei vragen en bedenkingen over geweld, macht en liefde kringelen op in deze complexe miniroman. De reeks bevatte onder meer delen met Alfred Birney, Annelies Verbeke, Arjen van Veelen, Aya Sabi, Bregje Hofstede, Charlotte Van den Broeck, Philip Huff, Rob van Essen, Saskia de Coster, Sinan Çankaya, maar krijgt geen verlengstuk.
Charlotte Van den Broeck, Augustus, Das Mag, 96 p., 19,99 euro.
REISLITERATUUR EN MEMOIRS
Nootebooms Spanje
‘Armzalig degenen die hun Spanje alleen aan de toeristenkusten zoeken, er is nog een ander Spanje, oneindig veel groter en onbekender, dat van de gewone mensen en verborgen schatten, het Spanje dat ik al jaren zoek en vind’, zo bezweert Cees Nooteboom ons vanop Menorca, zijn tweede thuis. In Het Spaanse van Spanje poogt het reisicoon via zijn beste Spanje-verhalen door te dringen in de ziel van het land. Nooteboom vierde met deze bundeling onlangs zijn negentigste verjaardag, maar er zijn al nieuwe publicaties aangekondigd.
Cees Nooteboom, Het Spaanse van Spanje, De Bezige Bij, 240 p., 20,99 euro.
In een ‘magisch niemandsland’
Misschien wel het ideale strandboek, of in ieder geval on spot, deze fijnzinnige cultuurgeschiedenis over de aantrekkingskracht van het Europese strand. De Duitse radiojournaliste Bettina Baltschev verkent het ‘magische niemandsland’ tussen land en zee, en reist onder meer naar Oostende, Scheveningen, Benidorm, Lesbos en Schiermonnikoog, dat ‘eiland van de grijze monniken’. ‘Het strand is een randgebied waar meer kan dan anders.’ Ze sprokkelt er ‘ware en fictieve’ lotgevallen, schrijvers en kunstenaars zijn daarbij Baltschevs metgezellen. Zo beziet ze Oostende vanuit het prisma van exilauteur Irmgard Keun en zielsverwant Joseph Roth.
Bettina Baltschev, Zo ver het oog reikt. Over het strand van Europa, Nieuw Amsterdam, 271 p., 24,99 euro.
Lisa Fittko’s dramatische tocht met Walter Benjamin
De militant Joodse socialistische verzetsstrijder Lisa Fittko (1909-2005, geboren Elizabeth Eckstein) documenteerde de laatste dagen van de Duits-Joodse filosoof Walter Benjamin. Ze hielp hem eind september 1940 – verkleed als Baskische boerin – tijdens een vijf uur durende tocht de gevaarlijke Franse grens met Spanje in de Pyreneeën over. Bagage: het zware en enige manuscript van zijn Passagenwerk dat sindsdien spoorloos is. Benjamin kampte met een hartkwaal maar bleef voorkomend en ingetogen tijdens de zware tocht. Maar in Port-Bou pleegde Benjamin daags nadien wanhopig zelfmoord met morfine, omdat hij ervan uitging dat hij toch opgepakt zou worden of teruggestuurd, na een nieuwe verordening in Spanje. Dit cruciale, onopgesmukt geschreven ooggetuigenverslag (verschenen in 1985) is zopas eindelijk in het Nederlands vertaald. Het gaat meer dan alleen over Benjamin: ook haar andere, vaak gewaagde verzetsactiviteiten belicht ze. Fittko ontvluchtte Duitsland al in 1933 voor de nazi’s, belandde in Praag (waar ze haar echtgenoot Hans Fittko leerde kennen) om vanaf 1939 in Frankrijk te wonen. Daar werd ze na het uitbarsten van de oorlog op 15 mei 1940 meteen geïnterneerd als inwoner van een vijandige natie. Ze kwam terecht in het beruchte vrouwenkamp in Gürs (in de Pyreneeën), te midden van antifascisten én nazi’s, maar wist daar te ontsnappen. Ze vond haar man terug in Marseille en engageerde zich voor Duitse emigranten, waaronder dus Benjamin.
Ironisch genoeg staat het pad van Banyuls-sur-Mer naar Port-Bou nu bekend als de Walter Benjamin Hiking Trail en valt het feilloos na te wandelen. Aan het eindpunt wacht het monument van de Israëlische land artist Dani Karavan (1930-2021), die in heel West-Europa sculpturen plaatste ter herdenking van de Holocaust.
Lisa Fittko, Vlucht over de Pyreneeën. Mijn tocht met Walter Benjamin, Cossee, vertaling Michiel Bolwerk, 288 p., 26,99 euro.
LITERATUURGESCHIEDENIS
Debuutroman van Roger Van de Velde eindelijk uitgegeven
Van de Vlaamse auteur en voormalig journalist Roger Van de Velde (1925-1970) – die zijn oeuvre grotendeels vanuit de gevangenis en als geïnterneerde zou publiceren – verscheen bij Uitgeverij Vrijdag recent Scheiding van goederen, de niet eerder gepubliceerde debuutroman van de bekendste ‘onbekende schrijver’ van de Nederlandse letteren. Het was ‘zijn enige boek dat hij niet achter de tralies schreef’, aldus biografe Ellen van Pelt.
Willem Elsschot spande zich uitermate in om die gepubliceerd te krijgen, maar dat lukte toch niet en de toen negenentwintigjarige Van de Velde was bijzonder zwaar ontgoocheld. In deze ‘uitzonderlijk knap geschreven eersteling’ (dixit Elsschot) vertelt Van de Velde over het huwelijk van zijn moeder met ‘Den Boule’, dat niet veel later op de klippen loopt vanwege wederzijds onbegrip. ‘Er wordt overgegaan tot de scheiding van goederen waarbij beide partijen uiteindelijk veel verliezen en niets winnen.’
Het boek gaat vergezeld van een nawoord door Van Pelt, die een paar jaar terug de warm onthaalde biografie Deze wereld is geen ergernis waard over Van de Velde publiceerde. ‘Met vertalingen in het Engels en Duits wordt de Antwerpenaar nu ook internationaal ontdekt’, zegt ze in Gazet van Antwerpen. Van de Velde vocht zijn hele leven tegen een verslaving aan palfium, het geneesmiddel dat hem in zijn greep kreeg, in de gevangenis liet verzeilen en uiteindelijk ook fataal werd – Van de Velde zakte op 30 mei 1970 ineen op een terras nabij het Antwerpse station. Van de zeven boeken die Van de Velde in hechtenis schreef, verschenen er vier bij leven en drie postuum.
Roger Van de Velde, Scheiding van goederen, Uitgeverij Vrijdag, 21,99 euro.
W.F. Hermans revisited: als geoloog en als ‘vrolijke pessimist’
Van de Grote Drie van de Nederlandse Literatuur mag Willem Frederik Hermans zich postuum wellicht nog het meest verblijden in ruimhartige aandacht en nieuwe uitgaven die een nieuw licht werpen op zijn leven en werk.
Emeritus hoogleraar geologie aan de Technische Universiteit Delft en hoogleraar in Suriname Salomon Kroonenberg schreef diverse non-fictieboeken. Nu heeft hij zich vastgebeten in de geologische achtergrond van W. F. Hermans. Die was immers als wetenschapper ook fysiek geograaf aan de universiteit van Groningen. Over de rol die de aardwetenschappen in zijn werk speelde, is nog niet veel bekend. In De aarde volgens W.F. Hermans spit Kroonenberg – letterlijk - naar de geologische lagen in zijn literaire werk. Dat gebeurt aan de hand van foto’s, tekeningen, romans en het enige fysisch-geografische leerboek dat Hermans ooit schreef. De aanpak is vrij wetenschappelijk en soms wat droog, maar Kroonenberg heeft zich letterlijk diep ingegraven in zijn onderwerp. Ook het illustratiemateriaal is vaak revelerend. Uiteraard komt de ontstaansgeschiedenis van de roman Nooit meer slapen aan bod.
Luxueuzer en onmisbaar voor elke Hermans-aficionado is Het universum van W.F. Hermans. Journalist Max Pam, hoogleraar geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen Hans Renders en vormgever Piet Schreuders besloten de humorvolle kant van de pessimist te laten zien in een rijk geïllustreerd boek, waarvoor ze twee jaar lang in het archief-Hermans doorbrachten. ‘We hebben simpelweg al het materiaal uit de kelders van het Literatuurmuseum naar de leeszaal laten komen. Ieder van ons zat achter een afzonderlijke tafel en selecteerde wat interessant zou kunnen zijn. Alleen al de correspondentie van Hermans telt meer dan dertig strekkende meters. We hebben elke brief in handen gehad. En we konden het vaak niet laten om die hardop voor te lezen aan de andere twee’, aldus Renders in de Volkskrant.
Het royale, knap vormgegeven boek bevat uiteindelijk bijna 500 pagina’s nooit eerder gepubliceerde foto’s, manuscripten, documenten en smakelijke trivia en collages. Ze wilden het beeld van Hermans als eeuwige ruziezoeker en misantroop bijsturen. De zo vaak beschreven kille verhoudingen met zijn vermoorde zuster Corrie en zijn ouders blijken bijvoorbeeld óók warm en liefdevol te zijn geweest. Verder krijgen we antwoorden op vragen zoals: hoe verliep zijn experiment met LSD? Maar het gaat ook over verliefdheden, fotografie (zoals de verzameling ‘geslachtsdelen van monumenten’) en natuurlijk ook over schrijfmachines. Het universum van Willem Frederik Hermans behaagt ongetwijfeld de door de wol geverfde Hermansiaan (en bedient hem op zijn wenken) maar ook wie een introductie verlangt tot dit zo hoogwaardige oeuvre komt volop aan zijn trekken. Het is inderdaad ‘een documentaire op papier’, zoals wordt aangekondigd.
Salomon Kroonenberg, De aarde volgens W.F. Hermans. De schrijver als geoloog, Atlas/Contact, 272 p., 18,95 euro.
Max Pam, Hans Renders en Piet Schreuders, Het universum van W.F. Hermans, De Harmonie, Amsterdam, 450 p., 49,50 euro.
BIBLIOFILIE
Boekbanden uit mensenhuid
De Stichting Desiderata is onverminderd actief. Nu komt ze met een nieuwe uitgave over een opmerkelijk verschijnsel. De pelle humana is een bloemlezing met 134 citaten – samengesteld door Peter IJsenbrant en Ed Schilders – over boekbanden die uit mensenhuid zijn gefabriceerd, verzameld en vertaald uit Franse, Engelse en Nederlandse bronnen. ‘De citaten zijn zo geordend dat u als lezer voortdurend te maken zal krijgen met tegenstrijdige berichten over dergelijke boekbanden, hun eigenaren, looiers, binders, en ook degenen wier huid door artsen gestolen werd, of door een zelfbewuste auteur bij testament werd gedoneerd.’
Naast de bloemlezing bevat het boek een voorwoord van Dr. Anne Roukema, een overzicht van boekbanden die door het Anthropodermic Book Project zijn getest, en registers op eigenaren, binders, auteurs, bibliotheken en Nederlandstalige bronnen.
De pelle humana – Over de mensenhuid als boekband – Feiten of fabels, samengesteld door Peter IJsenbrant & Ed Schilders, 80 pagina’s, gebonden in linnen, volledig in kleur gedrukt met circa 20 illustraties. Te koop via Stichting Desiderata.
ESSAY
Het piekmoment van de kunstenaar
Eindelijk is de hyperveelzijdige Britse auteur Geoff Dyer (1958) opnieuw in het Nederlandse taalgebied geïntroduceerd. Zijn onnavolgbare, ‘steeds sluwe en tegelijk vrolijke’ essays spetteren alle kanten op. In dit boek vraagt hij zich af wat er gebeurt als artiesten ouder worden. Wordt hun werk rijper of verschrompelt het? Wanneer pieken ze? Mateloos meanderend duiken zowel Björn Borg, Bob Dylan, Martin Amis, Friedrich Nietzsche of John Coltrane op. En natuurlijk tennisser Roger Federer, die nog heel goed was toen hij vanwege een blessure moest stoppen. Lovenswaardig van de nieuwe uitgeverij Tzara, die op weg is om een interessant fonds op te zetten.
Geoff Dyer, De laatste dagen van Roger Federer (en andere eindes), Uitgeverij Tzara, 352 p., 24,99 euro.
Teksten van Susan Sontag over vrouwen gebundeld
‘Niet ‘vrouwelijk’ willen zijn, maar wel solidair met vrouwen’, wie belichaamde deze paradox beter dan de Amerikaanse coryfee en denker Susan Sontag (1933-2004), aldus Bregje Hofstede in haar introductie bij dit boek. ‘Sontag was niet lief, niet inschikkelijk, niet bevallig. Ze confirmeerde zich niet aan de verwachtingen van ‘vrouwelijkheid’. In Over vrouwen, haar verzamelde ‘vrouwenessays’, schrijft ze over vrouwen die zich ‘kleiner en afhankelijker’ maken, ‘ook als ze slim en ambitieus zijn’, maar ook over schoonheid en waarom veroudering bij vrouwen erger is dan voor mannen. Haar gemengde gevoelens tegenover het feminisme steekt ze niet onder stoelen of banken, want ze wilde er absoluut niet door opgeslorpt worden. De meeste stukken dateren uit de jaren ‘70 van de vorige eeuw, maar lijken niet aan veroudering onderhevig.
Susan Sontag, Over vrouwen, Uitgeverij Pluim, inleiding Bregje Hofstede, vertaling Karina van Santen en Martine Vosmaer, 220 p., 22,50 euro.