DW B

Dirk Lauwaert (1944-2013) was docent en kunstcriticus, al is cultuurjournalist misschien een betere omschrijving voor zijn schrijverschap. Zijn specialiteit was theorie en geschiedenis van fotografie en film, maar hij had ook een intense belangstelling voor mode en beeldende kunst. Daarnaast getuigen zijn talloze artikels en bijdragen aan kranten en tijdschriften van een grote literaire en filosofische belezenheid. In Herinneringen aan Dirk Lauwaert schrijft de Nederlandse auteur en filmmaker Peter Delpeut dat Lauwaert zijn verspreid verschenen teksten het liefst in boekvorm gepubliceerd wou zien om op die manier in permanente discussie te blijven met de auteurs die hij bewonderde of meende te moeten tegenspreken (De Witte Raaf, 192). Er verschenen vijf verzamelbundels, waarvan één postuum. In zijn laatste levensjaren schreef Lauwaert een aantal aangrijpende autobiografische teksten die nu door schrijver Bart Meuleman zijn samengebracht onder de korte maar veelzeggende titel Zelfportret. Volgens Meuleman heeft het werk van Dirk Lauwaert een literaire waarde die de journalistiek overstijgt en vormen deze vijf essays de kroon op diens oeuvre. Nog een goede reden om ze als boek te publiceren.

‘Ik voelde me nergens zo fijn als met een kijkglas tussen mij en de dingen.’ Een treffende constatering van hoofdpersonage Nicola in de roman In het oog, die zich als bevlogen onderzoeker met bacteriestudies bezighoudt, maar haar bestuderende zienswijze ook buiten het laboratorium handhaaft om haar leven te begrijpen. Zoals in eerdere romans als Noodweer en Liefde, als dat het is (shortlist Librisprijs 2020), levert toneel- en romanschrijver Marijke Schermer met deze vierde roman opnieuw een nauwgezette studie af naar de relatie die mensen met zichzelf en hun naasten onderhouden.

Wie het werk van Joost de Vries (1983) volgt, weet dat hij gefascineerd is door geschiedenis en de kringen waarin het verloop daarvan bepaald wordt. Ook zijn nieuwste roman, Hogere machten, beschrijft een wereld van diplomaten, kunstenaars en bewindslieden. Het verhaal draait om de liefde tussen de Brits-Nederlandse ambtenaar James Willem Welmoed en Elizabeth van Elzenburg, een telg uit een adellijke familie, wier vader een hoge positie bekleedt in het koloniale bewind op Java. Zij is 18, hij begin 30. Hij is haar docent Engels. De korte romance op Java loopt al vrij snel op de klippen en ze verliezen elkaar uit het oog. Elizabeth gaat studeren in Engeland, daarna trouwt ze met een schilder. James trouwt met de degelijke Connie. Tijdens de oorlogsjaren werkt hij voor de Binnenlandse Strijdkrachten waar hij namens de Nederlandse prins Engelandvaarders onthaalt en informatie inwint. Het tweetal komt elkaar tegen in de high-societykringen van Londen en ze pakken de draad van hun affaire weer op. Daarna verliezen ze elkaar opnieuw uit het oog. Elizabeth wordt een veelgelezen auteur van historische romans. Na de oorlog gaat James – die afwisselend met zijn voor- en achternaam wordt aangeduid – als hoge ambtenaar werken in Den Haag. Na jaren in afzondering van elkaar kruisen hun levens zich op het einde van de roman nog een laatste keer.

Wanneer je Het xoanon van Jan van Aken voor het eerst doorbladert, krijg je de indruk dat je een jeugdboek voor volwassenen in handen houdt: ruim zeshonderd bladzijden avontuur in een historische setting. Na eerdere romans die zich afspeelden in de oudheid, de middeleeuwen en de renaissance neemt Van Aken de lezer nu mee naar het bezette Constantinopel vlak na de Eerste Wereldoorlog. Hoewel Duitsland de oorlog verloren heeft en ingestemd met de zware eisen van het Verdrag van Versailles lijkt het pleit nog niet beslecht. ‘Deze stad is vol groeperingen’ en ingedeeld in zones, niets is er al bepaald en dus is alles er mogelijk. Stamboel is in handen van de Fransen, de Engelsen controleren Galata en in Scutari zwaaien de Italianen de plak. Zoals wel vaker het geval is bij historische fictie worden deze stadsdelen samen met andere betekenisvolle plekken aanschouwelijk gemaakt op overzichtskaartjes die aan het verhaal voorafgaan. Als kind verheugde ik me steeds op dit soort boeken, in de landkaarten lag de belofte van avontuur.

Hoeveel dichters zouden er in Tonnus Oosterhoff (1953) schuilen? Wie ook maar een deel van zijn poëzie heeft verkend, zal de diversiteit – vaak zelfs binnen één bundel – opvallen. Oosterhoff kan hermetisch zijn, baldadig, vervreemdend en lollig. Hij kan bijbels klinken, maar ook alsof hij een moppenboekje citeert. Bij Mond vol dobbelstenen heb ik verschillende keren hardop gelachen, en er staat een gedicht in dat zo teer is dat het me de komende tijd ongetwijfeld blijft achtervolgen. Oosterhoff kan klinken als een nazaat van Barbarber, als een hedendaagse Lucebert, of als de Nederlandse versie van Henri Michaux, die er al vroeg bij was om identiteit te problematiseren (de veelzeggende titel van zijn recentste vertaling in het Nederlands: In je eentje een menigte). Al die kanten van hem zijn tegelijkertijd zo herkenbaar Oosterhoff; zo herkenbaar zelfs als zijn voornaam, die hij ook nu weer in een gedicht opvoert. Slechts zes levende Nederlanders heten Tonnus, volgens de voornamendatabase van het Meertens Instituut (peilmoment 2017). Als je ‘Tonnus’ googelt, moet je bovendien je best doen om zoekresultaten tegen te komen die níét over de dichter gaan.

Begin jaren vijftig vroeg kunstenaar Robert Rauschenberg zijn inmiddels al beroemde collega Willem de Kooning om een potloodtekening. Die zou Rauschenberg vervolgens uitgummen, wat resulteerde in Erased de Kooning Drawing (1953): een ingelijst stuk papier waarop nog enige lijnen en vlekken te zien zijn, die zich blijkbaar konden onttrekken aan de intenties van de kunstenaar. Iets daarvóór viel Rauschenberg daarop met de zogeheten White Paintings: monochroom witte schilderijen, waarvan de verf heel effen en onpersoonlijk aangebracht werd, alsof het canvas nog onbeschilderd was. De kunstenaar is echter het bekendst om zijn zogeheten combines, waarin hij schilderkunst combineert met tweedehandsspullen die hij onder meer op straat vond: geen uitgummende, maar een opbouwende of stapelende manier van werken, zou je kunnen zeggen. Maar toch: als je fragmenten bij elkaar brengt, kleeft daar altijd een vorm van geweld aan. Gevonden voorwerpen zijn door iemand weggegooid. Als je een collage van krantenknipsels maakt, blijf je ongetwijfeld zitten met restmateriaal waarmee je de kachel aan kunt maken. In een elliptische formulering is de rest van de zin weggevaagd; hoogstens als fantoompijn nog aanwezig. Maar nu moet ik het nodig over Rozalie Hirs (1965) gaan hebben.